Wat wij vonden van Het boek van alle angsten van Emy Koopman | De boomer en de millennial #4

Een of twee keer per maand lezen Istvan (48) en Paula (25) allebei hetzelfde boek. Van Nederlandse literatuur tot dystopische boeken – alles komt voorbij. In deze editie van De Boomer & De Millennial: Het boek van alle angsten van Emy Koopman.

Hier gaat Het boek van alle angsten over

Wat doe je als je samenleving verandert in een pestkopmaatschappij, waarin het recht van de sterkste geldt en iedereen die afwijkt wordt uitgestoten? Voor Fana en Viko is leven de kunst van het verbergen van je gebreken. In hun pogingen om sterk te zijn en mee te draaien verloochenen ze zichzelf en anderen. Naarmate hun omgeving verder verhardt, wordt het voor hen steeds moeilijker om kritiekloos mee te blijven bewegen.

De Echte Jongens en de parallellen met onze eigen wereld


Paula: ‘Als je denkt dat de wereld waarin we nu leven erg is, dan heb je Het boek van alle angsten nog niet gelezen. Maar in het eerste deel van deze roman, is het allemaal nog niet zo ver. Twee jongeren, Fana en Viko, proberen hun weg te vinden in de wereld. Ze zoeken naar identiteit en mensen om bij te horen, zoals iedereen dat doet als jongvolwassene. Viko heeft daar net als Fana moeite mee, maar vindt uiteindelijk aansluiting bij de groep die zich Echte Jongens noemt. Steeds meer voelt hij zich daar gehoord en gezien, al twijfelt hij ook. Niet alleen over de standpunten van de club Echte Jongens, die overigens vergelijkbaar zijn met bijvoorbeeld Forum voor Democratie, ook over zijn geaardheid.’

Istvan: ‘Bij die Echte Jongens moest ik zelf vooral denken aan The Proud Boys die Emy heeft geïnterviewd voor haar tv-programma Paradijs Canada. Een stel gasten die de huisvrouw vereren en er behoorlijk conservatieve om niet te zeggen seksistische ideeën op nahouden wat de relatie man-vrouw betreft. Die Proud Boys voelden zich trouwens behoorlijk gesterkt door een recente uitspraak van Donald Trump: ‘Stand back and stand by’, wat zoiets betekent als: ‘Houd jullie gedeisd en blijf paraat.’ Een behoorlijk verontrustende uitspraak als je nagaat dat hij dit zei nadat een moderator tijdens een verkiezingsdebat tussen Trump en Biden had gevraagd of Trump afstand wilde nemen van gewelddadige milities en te verklaren dat ze moeten stoppen met geweld. Ik vond het overigens mooi hoe Emy met die Proud Boys in gesprek ging en ze ook uit liet praten. Hoe meer die mannen praten hoe belachelijker ze klinken. Oh, en mag ik hier zeggen dat ik Paradijs Canada een prachtig programma vond en dat ik hoop dat Emy nog eens met een dergelijk programma op tv komt?’

‘Als je denkt dat de wereld waarin we nu leven erg is, dan heb je Het boek van alle angsten nog niet gelezen’

Paula: ‘Haha, ja hoor. Ik zag de docu-reeks ook (aanrader, kijk het, mensen) en moest uiteraard ook direct aan The Proud Boys denken. Al waren ze op camera geloof ik wat milder dan in het echt, als ik het dagboek van Emy op de site van de VPRO zo lees. De seksistische uitspraken, waar dit soort groepen om bekend staan, doen ze blijkbaar liever niet op camera. Tijdens deze aflevering, vond ik het ook afschuwelijk om naar de Proud Boys te kijken, te luisteren. Ik kreeg er rillingen van. Eigenlijk kon ik er met mijn hoofd niet bij. Tot Het boek van alle angsten en je in het hoofd kruipt van Viko, die bij zo’n groep gaat horen en er aansluiting vindt. Ondanks dat ik het totaal oneens ben met de standpunten van zulk soort groepen, betrapte ik mezelf erop dat ik Viko eigenlijk wel begreep. De groep legt een soort deken van veiligheid om hem heen, geeft hem het gevoel erbij te horen. Wie wil dat nou niet?’

Het doemscenario en de personages

Paula: ‘Ondanks dat ik me dus ook goed in Viko kon verplaatsen, vooral in het eerste deel, voelde ik me vooral verbonden met Fana. Als lezer ga je nadenken wie je zelf zou zijn in zo’n veranderende wereld, wat je zou doen. Ik hoop dat ik Arissa, de activistische zus van Fana ben, maar denk dat ik stiekem meer Fana ben – pas activistisch als het te laat is.’
Istvan: ‘Ik vond dit boek niet echt om de personages draaien, maar meer om het doemscenario dat ons boven het hoofd hangt. Er zijn in het boek angstig veel paralellen te trekken naar onze maatschappij. Natuurlijk is alles extreem uitvergroot in Het boek van alle angsten, maar als we het huidige tij niet keren dan kan het doemscenario dat in het boek wordt geschetst zomaar ons voorland blijken te zijn. Een land waar het recht van de sterkste leidend is en waar anderen zich naar moeten voegen. Een land waarin geweld niet meer wordt veroordeeld, maar als een acceptabel middel wordt gezien om bepaalde doelen te bereiken, een land waarin de norm geen ruimte meer overlaat voor uitzonderingen, een land waarin elke vorm van zelfstandig en kritisch denken gevaar op kan leveren.’

‘Met al die zaken hebben we nu al te maken, dat maakt het zo eng’

Paula: ‘Ja, het draait meer om de toekomst van de wereld. Emy wil de lezer duidelijk aan het denken zetten hiermee. Het is vooral eng hoe de pestkopmaatschappij begint en hoe eng die parallellen met de echte wereld zijn, inderdaad. Het begint met protesten, met seksisme (bij Echte Jongens, bijvoorbeeld), homofobie (hoe een paar leden van Echte Jongens Viko aankijken is tekenend) en ook xenofobie. Over de Iraanse Fana schrijft Emy bijvoorbeeld: ‘Mensen zijn onberekenbaar en destructief. Het is alleen bizar dat er kennelijk mensen zijn, veel mensen, die denken dat iemand zoals haar moeder gevaarlijker is dan anderen. Iemand zoals haar moeder, iemand zoals zij. Waar houdt de ene ‘ze’ op en begint de andere? Als er maar twee zijn, die ene ‘zij’ tegen de andere, bij welke moeten zij dan horen?’ Met al die zaken hebben we nu al te maken, dat maakt het zo eng. Ook gaat het in een college psychologie van Fana over psychische stoornissen. Een meisje in de collegezaal vindt het onzin om daarover te leren, zegt dat mensen met bijvoorbeeld een sociale fobie zich aanstellen. Wat volgt is het belachelijk maken van ‘zwakkeren’ en een xenofobe uitspraak, waarna het meisje zegt dat ‘het maar een grapje was’.’
Istvan: ‘Het lijkt misschien nog ver weg, maar kijk ook eens naar wat actuele maatschappelijke incidenten. Neem bijvoorbeeld de NOS die het logo van haar satellietwagens verwijdert vanwege een aanhoudende reeks van bedreigingen. Er worden zelfs wagens op de weg afgesneden of geblokkeerd. Of neem politici die op straat worden geïntimideerd en die alleen maar hun werk willen doen. Zo maak je de maatschappij angstig en monddood. Deze situatie wordt in extremis doorgevoerd in Het boek van alle angsten en dat is behoorlijke scary shit vooral omdat het er op lijkt dat we al een eind daarheen onderweg zijn.’

Het huiveringwekkende tweede deel van het boek

Istvan: ‘Aanvankelijk lijkt het boek vooral te gaan over een pestkoppencultuur en het recht van de sterkste. Een verhaal dat al talloze malen eerder is verteld, maar vanaf het tweede deel gaat het een heel eigen kant uit en wordt Het boek van alle angsten pas écht interessant. Er zijn weliswaar genoeg dystopische boeken geschreven, waarin mensen gebukt gaan onder een sterk normatief systeem waaraan iedereen zich dient aan te passen of anders dreigen te worden vermorzeld, maar toch heeft dit boek een eigen plek omdat het niet alleen maar dystopisch is. In een dystopie gaat het immers om een denkbeeldige maatschappij, waarin de auteur een beeld schetst van de toekomst zoals die er in de toekomst er uit zou kunnen zien. De vraag is alleen of we niet al deels in die ‘toekomst’ leven, zoals die door Emy Koopman wordt geschetst. In sommige landen is die toekomst misschien al het heden. Ik denk dan vooral aan de zogenaamd ‘sterke’ leiders als Putin, Bolsonaro en Trump en aan de manier waarop die de maatschappij naar hun hand willen zetten. Het lijkt nu bovendien allemaal in een stroomversnelling te zijn geraakt door het Covid-19 virus. De samenleving is er verder door verhard en meer gepolariseerd geraakt.’

‘Dit is geen boek dat je zomaar even wegslobbert, maar dat je echt moet savoureren’

Paula: ‘Genoeg dystopische boeken inderdaad, alleen in Young Adult al. The Hunger Games aan kop. Toch lijkt dat verder af te staan van de realiteit – je denkt: zo wordt de wereld toch nooit – terwijl Het boek van alle angsten precies de vinger op de zere plek legt en er vervolgens nog even flink op drukt zodat je er misselijk van wordt. Ik vond het boek denk ik vooral zo sterk omdat het allesomvattend is. In veel boeken gaat het om één of twee problemen in de wereld, waarna een doemscenario wordt geschetst. In The Handmaid’s Tale draait het natuurlijk om seksisme, het onderdrukken van vrouwen. Ik moest ook denken aan Het Schaduwjaar, een soort YA-versie van The Handmaid’s Tale, waarin vrouwen in een door mannen gedomineerde samenleving leven, die middeleeuws aandoet. In Het boek van alle angsten is dat in zekere zin ook het geval. Vrouwen werken wel, maar mannen domineren het speelveld, staan aan de top. Zo zit Fana bijvoorbeeld in het Nachtmerrie-archief als enige vrouw aan tafel. Of de scène waarin Fana een prik gaat halen bij het anticonceptieprogramma. Aan de ene kant van de ruimte vrouwen die al of bijna in verwachting zijn, aan de andere kant vrouwen die een prik krijgen om dat te allen tijden te voorkomen. Doodeng. Door dat soort scènes bleef ik lezen (en huiveren)..’

Istvan: ‘Het boek van alle angsten was bepaald geen pageturner voor mij, maar meer een slowburner. Telkens wanneer ik weer van plan was om wat meters te gaan maken, viel dat tegen. Het boek laat snel en veel achter elkaar lezen kennelijk niet toe. Ik vergelijk dit boek graag met een triple blond bier. Je moet het echt rustig aan doen, het is troebel en het is zwaar. Het einde van het boek vond ik zonder spoilers weg te geven ook weinig hoopvol. Er is weinig lucht, weinig perspectief. Daarmee vergeleken waren schrijvers als Aldous Huxley en Ray Bradbury nog relatief positief gestemd. Aan de andere kant is dat misschien ook wel eens goed. Dit is geen boek dat je zomaar even wegslobbert, maar dat je echt moet savoureren. De beelden die het boek oproept zinken langzaam in en zetten hun weerhaakjes uit in je hoofd. Weerhaakjes waardoor je lang blijft nadenken over het boek en over onze eigen wereld en de staat waarin die zich nu bevindt. De illustraties van het omslag van het boek die overigens fantastisch zijn (een shoutout naar Lisa-Marie van Barneveld) passen daar ook erg goed bij.’

De conclusies van de boomer en de millennial


Paula: ‘Ik twijfel tussen 3,5 sterren en 4, maar ga toch voor 4. Dit is zeker een boek dat me bij zal blijven, vooral door de huiveringwekkende scènes waardoor de feminist in mij zowel laaiend werd als verdrietig. Emy Koopman weet met Het boek van alle angsten een wereld neer te zetten die huiveringwekkend dichtbij voelt. En dat is eigenlijk nog veel enger dan al die andere dystopische verhalen, die veel minder dichtbij voelen. Dit verhaal kruipt onder je huid, zoals de insecten in het boek, omdat het zo allesomvattend is – seksisme, xenofobie, klimaatverandering, activisme en meer. Soms was de auteur me even kwijt als lezer, maar door slim geschuif met vertelperspectieven en vormen (soms is er een telefoongesprek bijvoorbeeld of er is Arissa die in een vlog tegen haar volgers praat) bleef ik toch geboeid doorlezen. Wel zijn pauzes tussendoor geen overbodige luxe – even op adem komen na wat heftige scènes hoort erbij, zwakkeling of niet ;-). Ja, 4 sterren voor mij.

‘Na dit boek gelezen te hebben ben ik toe aan tien feelgood boeken en ik haat feelgood boeken’

Istvan: Het boek van alle angsten had soms wat meer lucht kunnen gebruiken, waardoor het misschien iets gemakkelijker te lezen was geweest. Aan de andere kant trok het boek me daardoor wel des te meer de duistere wereld van Emy in. Een wereld waar alles perfect moet zijn en waar elk dissident geluid als een gevaar wordt gezien, een wereld waarvan ik mij niet voor kan stellen dat iemand daar ook maar in zou willen leven en zou kunnen overleven. De personages van Viko en Fana zijn voor mij wat flets gebleven, die stonden wat mij betreft iets te veel in dienst van het verhaal. Dat verhaal maakte echter veel indruk. Het was kil en meedogenloos. En ook vooral heel erg somber. Na dit boek gelezen te hebben ben ik toe aan tien feelgood boeken en ik haat feelgood boeken. Ik geef dit boek vier sterren. Volgens mij blijft dit boek ook nog wel een tijd in mijn hoofd zitten.

Het boek van alle angsten van Emy Koopman is uitgegeven bij Uitgeverij Prometheus. De illustraties zijn gemaakt door Lisa-Marie van Barneveld.